საქართველოს ისტორიაში უმნიშვნელოვანესი მოვლენა იყო ქრისტიანობის მიღება და მისი სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება. პირველად ახალი რელიგია საქართველოში ქრისტეს მოციქულმა, ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა. თუმცა კიდევ რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ქართველები წარმართებად რჩებოდნენ. ქართლი მოაქცია (გააქრისტიანა) კაპადოკიელმა ქალმა ნინომ, რომელიც უცხო ქვეყანაში ღვთისმშობლის მოწოდებით ჩამოვიდა.

ნინო იერუსალიმის პატრიარქის, იუბენალის დისწული იყო. ბიძამ ის აღსაზრდელად სარა ბეთლემელს მიაბარა. მისგან შეიტყო ნინომ, რომ მაცხოვრის კვართი (სამოსელი, რომელიც ქრისტეს ჯვარცმისას ეცვა) წარმართთა ქალაქ მცხეთაში იყო დაფლული. თურმე იერუსალიმში მაცხოვრის ჯვარცმას მცხეთელი ებრაელები – ელიოზი და ლონგინოზი – დაესწრნენ. მოხუცებული დედა წასვლის წინ შეევედრა ელიოზს, არ მიეღო მონაწილეობა უდანაშაულო კაცის მკვლელობაში; დამ კი სთხოვა მისთვის იესოს ხელშენახები რაიმე ნივთი ჩამოეტანა.

ქრისტეს ჯვარცმის შემდეგ უფლის კვართი მცხეთელებს ხვდათ წილად. მცხეთაში ის ელიოზმა ჩამოიტანა. მისი და სიხარულით მიეგება, გამოართვა კვართი, გულში ჩაიკრა და გარდაიცვალა. ელიოზმა კვართიანად დამარხა იგი, რადგან ხელიდან ვერაფრით გააშვებინა. ამ ამბის მოსმენის შემდეგ ნინო ოცნებობდა იმ ადგილის ნახვას, სადაც უფლის კვართი იყო დაფლული.

ერთხელ ნინოს ლოცვისას ღვთისმშობელი გამოეცხადა. მან მოუწოდა ქალწულს, გამგზავრებულიყო შორეულ ქვეყანაში, საქართველოში, და ქრისტეს რჯული ექადაგებინა. ნინომ უპასუხა: "დედოფალო, როგორ შევძლებ ასეთი ახალგაზრდა და სუსტი ქალი ამდენი ხალხის წინამძღვრობას?". მაშინ ღვთისმშობელმა იქვე ამოსული ვაზის ტოტებისგან ჯვარი გააკეთა, ნინოს მისცა და უთხრა: "ამით დასძლევ ეშმაკს და ყველა დაბრკოლებას, მე კი განსაცდელში არ მიგატოვებო".

უფლის წინამძღვრობით ნინომ ჩააღწია მცხეთაში. არმაზის კერპის თაყვანისცემისთვის უამრავი ხალხი შეკრებილიყო. ნინო მათ შეუერთდა და მალე დაინახა შემაღლებულ ადგილას აღმართული არმაზის კერპი. მას ტანზე ოქროს ჯაჭვი ემოსა, თავზე ოქროს ჩაფხუტი ეხურა. თვალების ნაცვლად ძვირფასი თვლები ჰქონდა ჩასმული. მარჯვნივ ოქროს კერპი ედგა – გაცი, მარცხნივ კი ვერცხლისა – გაიმი. ისინი ქართველებს ღმერთებად მიაჩნდათ. ნინო უფალს შეევედრა, რომ გამოეჩინა თავისი ძალა, რათა გონებადაბნელებულ ქართველებს ჭეშმარიტი ღმერთი ეღიარებინათ.

დაასრულა თუ არა ლოცვა, ატყდა ჭექა-ქუხილი და საშინელი ქარი ამოვარდა. შეშინებული ხალხი აქეთ-იქით გაიფანტა. საშინელმა სეტყვამ დალეწა კერპები. ვერავინ

მიმხვდარიყო ამ სტიქიური უბედურების მიზეზს. ნინო მცხეთაში დარჩა და სამეფო ბაღში ერთ მაყვლის ბუჩქთან დასახლდა. მალე მთელ მცხეთაში გაითქვა სახელი, როგორც სასწაულმოქმედმა. მისი ლოცვით დიდი ხნის უშვილო ოჯახს შვილი შეეძინა, მრავალი ავადმყოფი განიკურნა, მათ შორის ქართლის დედოფალი ნანა. ბევრმა ირწმუნა ნინოს ღმერთის ძალა, გარდა მირიან მეფისა.

ერთხელ მეფე მხლებლებთან ერთად სანადიროდ გაეშურა. თხოთის მთაზე ასულს უცებ თვალთ დაუბნელდა. მეფემ საშველად არმაზს და ზადენს უხმო, მაგრამ ამაოდ. მირიანი იძულებული გახდა დახმარება ნინოს ღმერთისთვის ეთხოვა. წარმოთქვა თუ არა ლოცვა, მაშინვე აეხილა თვალი.

სასახლეში დაბრუნებულმა მირიანმა ირწმუნა ქრისტეს ძალა და ბრძანა მის სადიდებლად ტაძარი აეგოთ. ტაძრის სვეტებისთვის ის კვიპაროსი შეარჩიეს, რომლის ქვეშაც ქრისტეს კვართი იყო დაფლული. მოჭრილმა ხემ საოცარი სურნელი გამოსცა. როცა მისგან დამზადებული სვეტის აღმართვა დააპირეს, ის ვერაფრით დაძრეს ადგილიდან. იმ ღამით ნინოს ნათლით მოსილი ჭაბუკი გამოეცხადა. მან ხელი მოჰკიდა სვეტს და მაღლა წაიღო. სვეტი ჰაერში გაჩერდა. ის საოცარ ნათელს და სურნელებას გამოსცემდა. შემდეგ ნელ-ნელა ძირს დაეშვა და მიწას შეეზარდა. სწორედ ამ სვეტით აიგო ეკლესია, რომელსაც სვეტიცხოველი უწოდეს. სიტყვა ცხოველი ძველ ქართულში ცოცხალს ნიშნავს. ეს სვეტი და მისგან აგებული ეკლესია იყვნენ სიმბოლო ქრისტიანული რელიგიისა, რომელიც ადამიანებს მარადიულ სიცოცხლეს ანიჭებდა.

მეფე მირიანმა ქრისტიანობა ქართლში ოფიციალურ რელიგიად გამოაცხადა. ნინომ საქართველოს ყველა კუთხის მოსახლეობა ქრისტეს რჯულზე მოაქცია, თვითონ კი უფლის მოწოდებით სოფელ ბოდბეში დასახლდა. საქართველოს განმანათლებელი წმინდა ნინო ბოდბეში გარდაიცვალა და იქვეა დაკრძალული.

ეს ამბები მოთხრობილია ქართულ აგიოგრაფიულ თხზულებაში, რომელსაც ნინოს ცხოვრება ჰქვია. ნინო იმდენად პოპულარული წმინდანი იყო საქართველოში, რომ მისი ცხოვრება ოთხმა სხვადასხვა ავტორმა აღწერა. ოთხივე მათგანი მოგვითხრობს, რომ წმიდა ნინოს მოთხოვნით მეფე მირიანმა საბერძნეთში მოციქულთა მეშვეობით შეუთვალა იმპერატორ კონსტანტინეს, რომ ქართლში სასულიერო პირები გამოეგზავნა. ჩანს, რომ ქრისტიანობის მიღებისთანავე ქართველები ეძებდნენ მჭიდრო კონტაქტებს ბიზანტიასთან. ახალი რელიგია ქართლში საბერძნეთიდან იყო შემოსული. ამიტომ სავსებით ბუნებრივია, რომ ღვთისმსახურება ქართველებს სწორედ ბერძნებისგან უნდა ესწავლათ. ნინოს ცხოვრებაში ისიცაა ნათქვამი, რომ იმპერატორმა კონსტანტინემ დიდი პატივით მიიღო ქართლიდან წარგზავნილი მოციქულები და ქართლში ანტიოქიის პატრიარქი ევსტათი მიავლინა. იმპერატორის დედამ, ელენე დედოფალმა, კი გამოუგზავნა ნინოს და მირიანს იმ წმიდა ჯვრის ნაწილი, რომელზეც ქრისტე იყო გაკრული, მაცხოვრისა და ღვთისმშობლის ხატები.

ქართული აგიოგრაფიული მწერლობა

ქრისტიანობის მიღების შემდეგ საქართველოში ახალი ერა დადგა. ქართველებმა თანდათან მიივიწყეს ძველი კერპები. ნინოს ცხოვრებაში აღწერილი არმაზის, გაცისა და გაიმის დამსხვრევა სიმბოლურად ახალი იდეოლოგიის ძველზე გამარჯვებას აღნიშნავს. ახალი რელიგიის შემოსვლასთან ერთად შეიცვალა ქართველების მსოფლმხედველობა და ესთეტიკური გემოვნება. არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილი ანტიკური ეპოქის ქართული ხელოვნების ნიმუშები გამოირჩევა დინამიკურობით, დეტალების მაქსიმალური დამუშავებით. ძველი ქართველები, ძველი ბერძნებისა და რომაელების მსგავსად, ხელოვნებაში აღიარებდნენ პრინციპს:

"ლამაზ სხეულში ლამაზი სულია". სრულიად განსხვავებული პრინციპებით იქმნებოდა ქრისტიანული ხელოვნება და ლიტერატურა. სხეულის სილამაზის ნაცვლად აქცენტი აქ სულის მშვენიერებაზე იყო გადატანილი. ყველა ქრისტიანისთვის უმთავრესი იდეალი იყო ქრისტე. თუმცა ქრისტიანებს შორის იყვნენ გამორჩეულებიც. ისინი ცდილობდნენ ქრისტეს გზის განმეორებით ზეციური სასუფეველი მოეპოვებინათ. ეს რჩეულები წმინდანები იყვნენ. ზოგიერთი მათგანი ქრისტიანობას სიცოცხლეს სწირავდა, ზოგიერთი – მთელი ცხოვრება დაუღალავად მოღვაწეობდა რწმენის განმტკიცებისთვის. წმინდანების ცხოვრებასა და მოღვაწეობას აღწერდა ქრისტიანული მწერლობის ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული ჟანრი, აგიოგრაფია.

საქართველოში ქრისტიანობის შემოსვლასთან ერთად განვითარდა სასულიერო მწერლობის ყველა დარგი. თავდაპირველად ეს ლიტერატურა ნათარგმნი იყო. თუმცა უკვე მე-5 საუკუნის მეორე ნახევარში შეიქმნა ორიგინალური აგიოგრაფიული ძეგლი შუშანიკის წამება.

აგიოგრაფიული თხზულებები ორი სახისაა – წამებანი და ცხოვრებანი. ქართული ორიგინალური აგიოგრაფია განვითარების პირველ ეტაპზე წამებათა ჟანრის თხზულებებით იყო წარმოდგენილი. ამის მიზეზი საქართველოს მძიმე პოლიტიკური სიტუაციია იყო. მე-5 საუკუნეში ქართლი სპარსეთის აგრესიის წინააღმდეგ იბრძოდა. მოგვიანებით სპარსელები არაბებმა შეცვალეს, არაბები – მონღოლებმა, თურქ-სელჩუკებმა, ირანელებმა... ყველა მორიგი დამპყრობელი ხედავდა, რომ ქართველებისთვის სარწმუნოების დაცვა ეროვნული დამოუკიდებლობის შენარჩუნების უმთავრესი პირობა იყო. ამიტომ ისინი ქრისტიანული სარწმუნოების საკუთარი რელიგიით შეცვლას ცდილობდნენ. შუშანიკის წამებაშიც პერსონაჟთა დაპირისპირება რელიგიურ ნიადაგზე ხდება. აქაც, ისევე როგორც ამ ჟანრის ყველა სხვა ნაწარმოებში, დაცულია ტრადიციული სქემა: ქრისტიანობის დამცველი წმინდანი – შუშანიკი, ცოდვილი და მწამებელი – მისი ქმარი, ქვემო ქართლის პიტიახში (პროვინციის გამგებელი) ვარსქენი და ამბის მთხრობელი, იგივე ავტორი, იაკობ ცურტაველი.

პიტიახშის ოჯახში ტრაგედია ხდება მას შემდეგ, რაც ვარსქენი პოლიტიკური მიზნებისთვის სარწმუნოებას შეიცვლის. სპარსეთის მეფის გულის მოსაგებად იგი ცეცხლთაყვანისმცემელი გახდება. პროტესტის ნიშნად შუშანიკი დატოვებს ქმრის სახლს და შვილებთან ერთად ეკლესიას შეაფარებს თავს. ვარსქენი შეეცდება ცოლის შინ დაბრუნებას, მაგრამ უშედეგოდ. იგი სასტიკად აწამებს შუშანიკს, საპყრობილეში ჩააგდებს, სადაც ექვსი წლის ტანჯვის შემდეგ წმინდანი გარდაიცვლება. ერთი შეხედვით, ეს ნაწარმოები ჩვეულებრივი აგიოგრაფიული თხზულებაა – მსგავსი სიუჟეტი ამ ჟანრის არაერთ ბიზანტიურ ძეგლში გვხვდება. თუმცა მასში მაინც არის რაღაც, რაც ჟანრული ჩარჩოების გარღვევად შეიძლება მივიჩნიოთ. აგიოგრაფიული თხზულება არ უნდა ხატავდეს ხასიათს, ინდივიდს. აქ არც პერსონაჟების განცდები უნდა ჩანდეს. მთელი აქცენტი წმინდანის ღვაწლის რელიგიურ მხარეზე უნდა იყოს გადატანილი. არადა იაკობ ცურტაველის თხზულებაში ტრადიციული სქემიდან "გასვლის" არაერთ შემთხვევას ვხვდებით. თანამედროვე პოზიციიდან თუ შევხედავთ, ეს არის ოჯახური დრამა, რომელსაც ჰყავს მთავარი დამნაშავე (ვარსქენი), მსხვერპლი (შუშანიკი) და ტრაგედიის თვითმხილველი (იაკობ ცურტაველი). ნაწარმოები იმითაც არის საინტერესო, რომ აქ ვერ ვნახავთ ვერც ერთ შემთხვევას, ვარსქენი სარწმუნოების შეცვლას რომ აიძულებდეს ცოლს. კონფლიქტის მთავარი მიზეზი შუშანიკის სახლიდან წასვლაა. ნუ დაგვავიწყდება, რომ ამბავი მე-5 საუკუნეში ხდება. ამ დროს ცოლის მიერ ქმრის სახლის თვითნებური დატოვება ყველა ქვეყანაში სკანდალის ტოლფასი იყო. ვარსქენიც ხვდება, რომ თუ ცოლს სახლში არ დააბრუნებს, მის ავტორიტეტს საფრთხე დაემუქრება. ამიტომ იგი ჯერ მოციქულებს უგზავნის მას, შემდეგ კი ძალით წამოათრევს სახლში და სასტიკად აწამებს. ამ ამბების თვითმხილველია ნაწარმოების ავტორი, იაკობ ცურტაველი. ის პიტიახშის კარის მღვდელი და შუშანიკის მოძღვარია. მისი ფუნქცია ამ ნაწარმოებში არის წმინდანის თანაგრძნობა, მისი გამხნევება და მისი ღვაწლის აღწერა. იაკობი ცდილობს, აგიოგრაფი მწერლისთვის დამახასიათებელი დინჯი ტონით გადმოსცეს ფაქტები, მაგრამ ზოგჯერ ემოციებს ვერ იკავებს; იგი აღელვებული მიმართავს მკითხველს: "როგორ არ უნდა ვიტიროთ ამ უბადრუკის გამო, რომელსაც არც ჭირი უნახავს, არც შიში, არც საპყრობილე, მაგრამ მაინც უარყო ჭეშმარიტი სარწმუნოებაო". იაკობი ხმამაღლა ტირის ნაწამები შუშანიკის ჭრილობების დანახვისას; ცდილობს ქალს ფიზიკური და სულიერი ტანჯვა შეუმსუბუქოს. ვარსქენს კი "მგელს", "უბადრუკს", "საწყალობელს" უწოდებს. ავტორის ამგვარ ემოციას არ ითვალიწინებს აგიოგრაფიული ჟანრის კანონი.

ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებით საინტერესოა მე-10 საუკუნის აგიოგრაფიული თხზულება გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება. ნაწარმოებში აღწერილია ქართველი წმინდანის, გრიგოლ ხანძთელის მიერ დაწყებული სამონასტრო მშენებლობა საქართველოს ერთ-ერთ კუთხეში ტაო-კლარჯეთში (ამჟამად თურქეთის ტერიტორიაა).

თხზულება ცხოვრებათა ჟანრისაა და აღწერს გრიგოლ ხანძთელის ხანგრძლივ (მან 102 წელი იცოცხლა) და ნაყოფიერ მოღვაწეობას. მის მიერ აშენებული მონასტრები არა მარტო რელიგიური, არამედ კულტურის ცენტრებიც იყო. იქ დაწყებული კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობა შემდგომში ათონის მთაზე, ივერთა მონასტერში გაგრძელდა. ამ უდიდესი მისიის შესრულებას გრიგოლ ხანძთელი მარტო ვერ შეძლებდა. მას გვერდით ედგნენ დიდი ფეოდალები, მათ შორის მეფე აშოტ დიდი კურაპალატი – ბაგრატიონთა დინასტიის ფუძემდებელი. სწორედ მის სახელს უკავშირდება საქართველოს ამ კუთხიდან არაბების განდევნა და სამონასტრო მშენებლობისთვის ხელის შეწყობა. ამიტომ ყველა ბარელიეფსა თუ ფრესკაზე აშოტს ხელში ეკლესია უჭირავს.

აშოტ დიდის ამ ღვაწლის გარდა, თხზულება მის სასიყვარულო თავგადასავალსაც აღწერს.

ეს ეპიზოდი ქართულ მწერლობაში ბელეტრისტიკის ერთ-ერთ უძველეს ნიმუშად შეიძლება ჩაითვალოს. თხზულება მოგვითხრობს, რომ აშოტ დიდი კურაპალატი ერთხელ ეშმაკმა შეაცდინა – მას ვიღაც ქალი შეუყვარდა. მეფე არ მოერიდა კანონიერ მეუღლეს და თავისი საყვარელი არტანუჯის ციხეში მიიყვანა. ეს რომ გრიგოლ ხანძთელმა შეიტყო, საშინლად აღშფოთდა. მეფეს ზნეობრივი მაგალითი უნდა მიეცა თავისი ხალხისთვის, ის კი ამორალურად იქცეოდა. მან დაიბარა აშოტ დიდი და პირისპირ ამხილა. შერცხვენილი მეფე დაჰპირდა, რომ ქალს სასახლიდან გაუშვებდა, მაგრამ ვნებას აჰყვა და პირობა არ შეასრულა. მაშინ გრიგოლმა ნახა ხელსაყრელი დრო, როცა აშოტი არტანუჯში არ იმყოფებოდა და თვითონ მივიდა ციხესიმაგრეში. მან მკაცრად მიმართა მეფის საყვარელს: "ცოლ-ქმარს შორის ჩამდგარხარ და თავს იღუპავო". ქალი ატირდა: "არაფრის გაკეთება არ შემიძლია, რადგან მეფეს თავდავიწყებით ვუყვარვარო". გრიგოლი დაჰპირდა, რომ მისი სულისთვის იზრუნებდა და ქალი დედათა მონასტერში წაიყვანა. შინ დაბრუნებულმა მეფემ ეს ამბავი რომ შეიტყო, ძალიან შეწუხდა.

მან დაივიწყა თავმოყვარეობა და დედათა მონასტერში გაეშურა. მეფე ტყუილის თქმასაც არ მოერიდა, რომ ქალი როგორმე უკან დაებრუნებინა, მაგრამ მონასტრის წინამძღვარი ყველაფერს მიუხვდა და მეფე შეარცხვინა. დამწუხრებული აშოტ დიდი შინ ხელცარიელი დაბრუნდა და წამოსვლისას ეს სიტყვები წარმოთქვა: "ბედნიერია ის ადამიანი, ვინც ცოცხალი აღარ არისო".

ეს ეპიზოდი აგიოგრაფიულ თხზულებაში რომ არ იყოს ჩართული, პატარა სასიყვარულო მოთხრობად მიიღებდა მკითხველი. არადა სასულიერო მწერლობაში ამ ეპიზოდს სულ სხვა ფუნქცია აქვს: ის მოუწოდებს მკითხველს ქრისტიანული ზნეობის დაცვისკენ და უჩვენებს სასულიერო ფენის უპირატესობას საეროსთან შედარებით. ეპიზოდი შემდეგი სიტყვებით მთავრდება: "ხორციელად ძლიერ ხელმწიფეს სულიერად ძლიერმა ადამიანებმა სძლიეს". ამ სიტყვებში ჩანს ავტორის, გიორგი მერჩულის, სიამაყე სასულიერო ფენის უდიდესი ავტორიტეტის გამო. გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში ამ ტიპის კიდევ ორი ეპიზოდი გვხვდება. ორივე მათგანი ქრისტიანული რწმენისა და მორალის სიმტკიცეზე მიუთითებს.

იგივე ფუნქცია აქვს აგიოგრაფიულ ძეგლებში აღწერილ სასწაულებსაც. ისინი ხაზს უსვამენ წმინდანის ზებუნებრივ ძალას, რომელიც მას უფლის მიერ აქვს მინიჭებული და ყოველგვარ ბოროტებაზე ამარჯვებინებს. ამის საილუსტრაციოდ საკმარისია გველეშაპთან მებრძოლი წმინდა გიორგი გავიხსენოთ.

მოგვიანებით სწორედ აგიოგრაფიული ჟანრის თხზულებებში დაცული ბელეტრისტიკის ნიმუშები სხვა ფაქტორებთან ერთად განაპირობებენ საერო მწერლობის წარმოშობას. უწმინდურების წინააღმდეგ მებრძოლი წმინდა მხედრები კი გადაიქცევიან სიკეთის და სამართლიანობის დამცველ რაინდებად – საერო მხატვრული ლიტერატურის მთავარ პერსონაჟებად.