"ხალხი კი არ ქმნის, არამედ მხოლოდ იმეორებს შექმნილს" –
ედუარდ ჰოფმან-კრაირერი

ზღაპარი

ქართულ ზეპირსიტყვიერებას მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს მსოფლიო ფოლკლორში. ქართული ხალხური სიტყვიერების საერთაშორისო ფოლკლორის კონტექსტში განხილვისას, პირველ ყოვლისა, ყურადღებას ზღაპარი იქცევს. რა თქმა უნდა, თითოეულ ჩვენგანს წაგვიკითხავს ზღაპარი და მასში გადმოცემულ ამბებს ნამდვილად მომხდარად არ აღვიქვამთ. "იყო და არა იყო რა..." – ასე იწყება ზღაპარი მსოფლიოს სხვადასხვა, მათ შორის ქართულ ენაზეც. სწორედ ამგვარი დასაწყისი მიგვანიშნებს, რომ მოთხრობილი ამბავი მიჩნეულია სინამდვილედ, თუმცა არასოდეს მომხდარა. ზღაპარში არაა მითითებული კონკრეტული ქვეყანა და დრო, მოქმედება ხდება განუსაზღვრელ დროსა და სივრცეში.

ქართული ხალხური ზღაპარი თითქმის ყველა საერთაშორისო ზღაპრის მოტივს იცნობს, თუმცა მას ეროვნული რეპერტუარისთვის დამახასიათებელი თავისებურებებიც მრავლად აქვს შეძენილი. მაგალითისთვის განვიხილოთ ზღაპარი "ნაცარქექია", რომლის შინაარსი ასეთია: ერთი ზარმაცი კაცი, რომელიც ბუხართან ჯდომისა და ნაცრის ქექვის მეტს არაფერს აკეთებდა, რძალმა (ზოგიერთი ვერსიის მიხედვით უფროსმა ძმებმა) სახლიდან გააგდეს. მან თან წაიღო გუდით ნაცარი, სადგისი (ლითონის წაწვეტებული სამუშაო იარაღი) და ახალი ყველი. მდინარესთან ის დევს გადაეყარა. ნაცარქექიამ შიში არ შეიმჩნია, გუდას სადგისი შეურჭო და იქიდან გადმოყრილი ნაცრით საშინელი მტვერი დააყენა. შეშინებულმა დევმა ნაცარქექიას სთხოვა, ახლა ქვას წყალი გამოადინეო. მოხერხებულმა ნაცარქექიამ ქვის ნაცვლად ყველს მოუჭირა ხელი და წყალი გამოადინა. შემდეგ კი შეშინებულ დევს მისი მდინარეზე გადაყვანა მოსთხოვა. დევმა ის სახლში დაპატიჟა. სადილის მოსამზადებლად წასულმა მასპინძელმა სტუმარს კეცზე (თიხისგან დამზადებული ტაფა) პურის გადაბრუნება სთხოვა. ნაცარქექიამ უზარმაზარი კეცი ადგილიდან ვერ დაძრა და მის ქვეშ მოყვა, სახლში დაბრუნებული დევი კი დაარწმუნა, რომ მუცელი სტკიოდა და თბილი კეცი ტკივილის გასაყუჩებლად მუცელზე დაიდო. ამან დევი ძალიან შეაშინა. იგი საკუთარი სახლიდან გაიქცა და ცხრა მთას იქით გადაიკარგა. ასე დარჩა ზარმაც და მოხერხებულ ნაცარქექიას დევის ქონება.

მსგავსი სიუჟეტის ზღაპარი გვხვდება თურქულ ფოლკლორშიც სათაურით "შვიდი დევი", თუმცა განსხვავებებიც თვალსაჩინოა. ზღაპრის მოკლე შინაარსი ასეთია: ერთი ზარმაცი კაცი ცოლებმა სახლიდან საკვების საშოვნელად გააგდეს. კაცმა თან გუდით კვერცხი, საჭმელი და ნაცარი წაიღო. გზაჯვარედინზე ერთ დევს გადაეყარა. თავის არიდება უკვე გვიანი იყო, რადგან დევმა შეამჩნია. კაცმა მას თავი განთქმულ ფალავნად წარუდგინა და გაჯიბრება შესთავაზა. მათ გზაზე მტვერი უნდა დაეყენებინათ და თეთრი ქვისთვის წყალი გამოედინათ. რა თქმა უნდა, დევმა ვერცერთი პირობა ვერ შეასრულა, კაცმა კი გუდას დანა უჩხვლიტა და ნაცრით მტვერი დააყენა, ხოლო კვერცხზე ხელის მოჭერით კი ვითომ თეთრ ქვას წყალი გაადენინა. დევმა ის სახლში წაიყვანა, მაგრამ მის ძმებს სტუმარი არ მოეწონათ. მათ კაცის თავიდან მოშორება გადაწყვიტეს და მთაში შეშის მოსატანად გაგზავნეს. კაცმა გამოსავალი აქაც იპოვა და დევებს თავი მოაჩვენა, თითქოს მათთვის მთელი მთის მიტანა უნდოდა. დევები შეშინდნენ და ღამით მისი მოკვლა გადაწყვიტეს, მაგრამ კაცი საწოლში არ ჩაწვა და იქ კუნძი ჩადო, დილით კი დევებს ცოცხალი და უვნებელი დახვდა. შეშინებულმა დევებმა დიდძალი ოქროთი დაასაჩუქრეს და სახლში გაუშვეს. ასე მოატყუა ღარიბმა და მოხერხებულმა კაცმა დევები.

ქართულ ზღაპარში საინტერესოა პერსონაჟის მეტსახელი – "ნაცარქექია" ("ნაცარი" და "ქექვა"). როგორც ჩანს, ეს სახელი ქართველებმა ზღაპრის პერსონაჟს იმიტომ შეარქვეს, რომ ის ბუხართან ჯდომისა და ნაცრის ქექვის მეტს არაფერს აკეთებდა. სხვა ქვეყნის ზღაპრებში იგი ზოგადი სახელითაა მოხსენიებული, მაგალითად: კაცი, სულელი კაცი, ღარიბი კაცი, ზარმაცი კაცი, თაღლითი კაცი, გამოჩენილი მოჭიდავე (ფალავანი) და ა.შ. გარდა ამისა, ქართულ ზღაპარში დასახელებულია ისეთი საგნები (სადგისი, კეცი, ხმიადი, ხელადა, ქვევრი), რომლებიც ქართულ ყოფით სინამდვილეს ასახავს.

მითი

ზღაპრისგან განსხვავებით, მითი განსაზღვრულ ქვეყანაში (საბერძნეთში, საქართველოში, ეგვიპტეში, ირანში, ინდოეთში და ა.შ.) და განსაზღვრულ (კაცობრიობის ისტორიამდელ) დროში ხდება, თუმცა მისი კვალი ყოველდღიურობაშია შემორჩენილი (მაგ., ცეცხლის აღმოჩენის მითოსი). მითოსი სარწმუნოა, რადგან ჩვენს ყოფასთან მჭიდროდაა დაკავშირებული.

რა არის მითი? "მითოს" ბერძნული სიტყვაა და მას ბევრი მნიშვნელობა აქვს. იგი ნიშნავს სიტყვას, ნათქვამს, გამონათქვამს, ასევე ამბავს. მითი კაცობრიობის წინაისტორიულ ხანაში ღმერთების საქმიანობის შესახებ მოგვითხრობს. მაგ., როგორ შექმნეს ღმერთებმა სამყარო, როგორ შეიქმნა ან გაჩნდა ესა თუ ის საგანი, როგორ და რატომ შექმნეს ადამიანი და ა.შ.

როდესაც მითოსზე ვსაუბრობთ, რა თქმა უნდა, პირველ რიგში ბერძნული მითოლოგია გვახსენდება. ელინურ მითოსში ძალზე პოპულარული სიუჟეტია ოქროს საწმისისთვის არგონავტების კოლხეთში ლაშქრობა. არ დარჩენილა ანტიკური ეპოქის ხელოვნების არც ერთი დარგი,

რომელსაც ეს მითოსი მთლიანად ან ეპიზოდების სახით არ გადაემუშავებინა. იგი განსაკუთრებით საინტერესოა ქართველებისთვის, რადგან მასში არეკლილია ბრინჯაოს ეპოქის კოლხური კულტურის სიდიადე. კოლხეთი (კოლხიდა) მთელ შავიზღვისპირეთში ქართველი ტომებით დასახლებული ერთ-ერთი ძლიერი და სუვერენული სამეფო იყო. მისი დედაქალაქი და სამეფო სასახლე სიმდიდრითა და ბრწყინვალებით გამოირჩეოდა. მისი აღმავლობის ხანად ძვ. წ. აღ. XIV-XII საუკუნეები ითვლება. არგონავტების მითი მოგვითხრობს, რომ თესალიის ქალაქ ილკოსის მეფე ესონს საკუთარმა ძმამ, პელიასმა, ძალაუფლება და მემკვიდრეობა წაართვა. ესონს შეეძინა ვაჟი, იასონი, რომელიც მამამ გადარჩენის მიზნით მკვდრად გამოაცხადა, გახიზნა და აღსაზრდელად კენტავრ ქირონს მიაბარა. გაზრდილი იასონი გამოეთხოვა აღმზრდელს და თავგადასავლების საძებნელად გაემართა. სწორედ ამ დროს შეხვდა იგი მოხუცი ქალის სახით მოვლენილ ქალღმერთ ჰერას, რომელიც მდინარეზე გადაიყვანა და ამით მისი გული მოინადირა. ამიერიდან ქალღმერთი მისი მფარაველი გახდა.

იასონი ქალაქ იოლკოსში დაბრუნდა და პელიასს უთხრა, რომ ძალაუფლების დაბრუნება სურდა. ბიძამაც უპასუხა, რომ ტახტს მხოლოდ იმ შემთხვევაში დაუთმობდა, თუ იგი კოლხეთიდან ოქროს საწმისს ჩამოუტანდა. ახალგაზრდა იასონი თავგადასავლებზე ოცნებობდა. მან შეკრიბა კოლხეთში ლაშქრობის მსურველები. მათ შორის იყვნენ ჰერაკლე და თესევსი. ათენას შემწეობით ააგო ორმოცდაათნიჩბიანი ნავი "არგო", რაც "სწრაფადმავალს" ნიშნავს, და გაემართა კოლხეთისაკენ. მრავალი განსაცდელისა და თავგადასავლის შემდეგ არგონავტებმა მოაღწიეს კოლხეთის მდინარე ფასისს (დღევანდელი რიონი) და ფეხით გაუდგნენ გზას ქალაქ კვიტაიასკენ (დღევანდელი ქუთაისი), სადაც იდგა მზის ძის, აიეტის დიდებული სასახლე.

მეფე აიეტმა თავაზიანად მიიღო სტუმრები და ოქროს საწმისის სანაცვლოდ ძნელად შესასრულებელი დავალება მისცა იასონს: მას უღელში უნდა შეება სპილენძის ფეხებიანი და ცეცხლის მფრქვეველი ხარები, მოეხნა არესის ველი, დაეთესა გველეშაპის კბილები და გაენადგურებინა მიწიდან ამოსული შეიარაღებული მეომრები. ბოლოს კი ოქროს საწმისის მცველი დრაკონი უნდა მოეკლა. მართალია, იასონს საბერძნეთის დიდი ღმერთები მფარველობდნენ, მაგრამ მან ეს დავალება მასზე შეყვარებული მედეას დახმარებით შეასრულა. გრძნეულმა ქალმა იასონს არა მარტო ოქროს საწმისი მოაპოვებინა, არამედ გაქცევაშიც დაეხმარა და თვითონაც თან გაჰყვა საბერძნეთში.

მედეა ჯადოსნურ ძალას ფლობდა (მისი სახელიდან წარმოდგება სიტყვა "მედიცინა"). "მედეია" ბერძნულად "ბრძენ ქალს" ნიშნავს. ის ბერძნული მითოლოგიის გრძნეული ქალღმერთის, კირკეს ძმისშვილია. სწორედ მამიდისგან შეისწავლა მედეამ გრძნეულების ხელოვნება. მას ემორჩილებოდნენ ჰაერის, მიწის, ზეცის, ქარების, მთების, მდინარეების, ტბების სულები, ტყისა და ღამის ღვთაებები. საბერძნეთში ამ კოლხი ქალის კულტი იყო. მისი სილამაზე, სისასტიკე და ჯადოქრობის ნიჭი ქართულ-ბერძნული მითოლოგიის საზღვრებს გასცდა.

იასონმა დაარღვია მედეასათვის მიცემული სამუდამო ერთგულების პირობა და კორინთოს მეფის ასულზე, კრეუსაზე დაქორწინება გადაწყვიტა. მეფე კრეონმა მედეას ქალაქის დატოვება მოსთხოვა. გაშმაგებულმა კოლხმა ქალმა შვილების ხელით საშინელი შხამით გაჟღენთილი მოსასხამი და გვირგვინი გაუგზავნა კრეუსას, რასაც იასონის საცოლისა და მამამისის სიცოცხლე შეეწირა.

არგონავტების მითი ლიტერატურულად გადაამუშავეს ისეთმა ცნობილმა ავტორებმა, როგორებიც არიან აპოლონიოს როდოსელი და ევრიპიდე. მათ ნაწარმოებებში მედეა საკუთარი ხელით კლავს თავის ორ ვაჟს და ამით შურს იძიებს მოღალატე ქმარზე. თუმცა ანტიკური ხანიდან მოყოლებული მითის ადრეულ ვერსიებში ეს ასე არ ხდება. აპოლონიოს როდოსელსაც და ევრიპიდესაც უნდოდათ მძაფრად გადმოეცათ დედობრივი და ქალური გრძნობების ჭიდილი. თავისი საქციელით მედეამ შვილები საყოველთაო შეურაცხყოფასა და დაცინვას გადაარჩინა. ხოლო იასონზე შური იმით იძია, რომ ნება არ დართო, უკანასკნელად შეხებოდა დაღუპული ვაჟების ცხედრებს. კოლხი ასული ბოლოს ცოლად გაჰყვა მეფე ეგევსს და მასთან შეეძინა ვაჟი მედოსი. სწორედ ის დაეხმარა საკუთარ პაპას, აიეტს, დაკარგული ძალაუფლების დაბრუნებაში. ასეთი ტრაგიკული იყო გრძნეული კოლხი ასულის – მედეას ცხოვრება, რომელიც ბერძნული მითოლოგიის ერთ-ერთი გამორჩეული პერსონაჟია.

ამირანი

ქართულ ხალხურ სიტყვიერებაში საკმაოდ პოპულარულია ტრაგიკული ეპოსის გმირი – ამირანი. მისი ამბავი საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეშია გავრცელებული. სასწაულებრივად დაბადებული და გადაგდებული ბავშვი შემთხვევით გადარჩა და ობლობაში გაიზარდა. მისი ნათლია ქრისტე ღმერთია. მან ამირანს ზებუნებრივი ძალა მიანიჭა, რათა ქვეყანაზე სიკეთე დაემკვიდრებინა. იგი თავის ძმებთან – ბადრისა და უსუპთან ერთად ებრძვის ბოროტ ძალებს, დევებს, რათა ადამიანებს დაუბრუნოს მათ მიერ მიტაცებული ტერიტორიები. ამირანი ამთავრებს ცამცუმის (გმირი,რომელიც დევებთან ბრძოლას შეეწირა) დაწყებულ საქმეს და უკანასკნელი ბაყბაყდევის დამარცხებით სპობს ბოროტებას. გარდა დევებისა, ამირანი ასევე ამარცხებს გველეშაპს, მაგრამ ამჯერად ბრძოლის მეთოდები განსხვავებულია. გველეშაპმა გმირი აუცილებლად უნდა ჩაყლაპოს, რათა ბოროტების დამარცხება შიგნიდან, მისი მუცლიდან, მოხდეს. სხვაგვარად შეუძლებელია. ასე ამარცხებს ბერძნული მითოლოგიის გმირი ჰერაკლე ურჩხულს, იასონი კი – ოქროს საწმისის მცველ გველეშაპს. ამგვარად, გმირი ხელახლა იბადება, რათა გააგრძელოს საგმირო საქმეები. გველეშაპის მუცლიდან შობის შემდეგ ამირანმა განახლებული ძალით დაამარცხა ამბრი არაბი და მზეთუნახავი ყამარი გამოიხსნა. ამ გამარჯვებებმა ამპარტავან ადამიანად აქცია ამირანი. დაარწმუნა, რომ მისი მომრევი დედამიწაზე აღარავინ იყო. იგი იმდენად გაკადნიერდა, რომ საკუთარ ნათლიას, ღმერთს გაუტოლდა, რის გამოც დაისაჯა და დღემდე კავკასიონის ქედზეა მიჯაჭვული. ამით ამირანი ძალიან ჰგავს ბერძნული მითოსის ერთ-ერთ გამორჩეულ პერსონაჟს – პრომეთეს. გადმოცემის თანხმად, ისიც კავკასიონის მთაზეა მიჯაჭვული, თუმცა სხვადასხვაგვარია ამ ორი გმირის მიჯაჭვის მოტივი. პრომეთეს შემთხვევაში ყველაზე გავრცელებული ვერსიაა ადამიანებისთვის ცელცხლის მოტანა, ანუ ცეცხლის საიდუმლოს გამჟღავნება.

ამირანისა და პრომეთეს მსგავსი გმირები სხვადასხვა ქვეყნის ზეპირსიტყვირებაში შეიძლება შეგვხვდეს (მაგალითად, ოსი ბათრაძი, სომეხი მჰერი, სამხრეთელი სლავი მარკო კრალევიჩი, აფხაზი აბრსკილი და სხვა). თითოეული მათგანი ადამიანური შესაძლებლობის ზღვარს სცდება და ღმერთთან გატოლებისთვის ისჯება.