ქართული დამწერლობა ერთ-ერთი უძველესია მსოფლიოში. მისი წარმოშობის ამბავი ლამაზ ლეგენდას მოგვაგონებს: ქრისტეს დაბადებამდე სამი საუკუნით ადრე მცხეთაში ცხოვრობდა ერთი მამაცი ჭაბუკი, სახელად ფარნავაზი. მამით ქართველი იყო, დედით – სპარსელი. მამამისი ალექსანდრე მაკედონელთან ბრძოლაში მოკლეს. მაშინ ფარნავაზი სამი წლის იყო. როცა გაიზარდა, გონიერი და მამაცი ჭაბუკი გახდა. იგი შესანიშნავი მხედარი და მონადირე იყო. მისმა ქებამ ქართლის მთავრის, აზონის ყურამდეც მიაღწია. ფარნავაზის დედას ეშინოდა, რომ აზონს მისი შვილისთვის რაიმე არ დაეშავებინა. ბიჭი დიდგვაროვანი წარმოშობისა იყო, თანაც მცხეთის ყოფილი მამასახლისის ძმისშვილი. დედა ევედრებოდა შვილს, სპარსეთში წასულიყვნენ. იქ მათ სიცოცხლეს არაფერი დაემუქრებოდა. ფარნავაზს ენანებოდა სამშობლოს დატოვება, მაგრამ დედას მაინც დათანხმდა. გამგზავრების წინ უცნაური სიზმარი ნახა: ვითომ ერთ ცარიელ სახლში იყო, გარეთ გასვლა უნდოდა და კარს ვერ პოულობდა. უცებ შემოვიდა სარკმლიდან მზის სხივი, წელზე შემოერტყა და ლამაზ მინდორში გაიყვანა. ფარნავაზმა დაინახა, რომ დედამიწაზე მზე ჩამოსულიყო, მოჰხვია ხელები და მისი ნათელი სახეზე იცხო. გაღვიძებულმა გადაიფიქრა სპარსეთში გამგზავრება. მიხვდა, რომ ეს უცნაური სიზმარი დიდებულ მომავალს უწინასწარმეტყველებდა. ასეც მოხდა. ერთ დღეს ფარნავაზი სანადიროდ წავიდა. დიღმის ველთან ირემი შენიშნა და დაედევნა. სტყორცნა ისარი. დაჭრილმა ნადირმა რამდენიმე ნაბიჯი გადადგა და ერთ კლდესთან დაეცა. კლდეში გამოქვაბული იყო გამოკვეთილი. შევიდა ფარნავაზი და იქ უამრავი ოქრო-ვერცხლი ნახა. მაშინვე გაახსენდა თავისი სიზმარი და მიხვდა, რომ კეთილად აუხდებოდა. ამ საგანძურით მან დაიქირავა ოსი, ლეკი და რომაელი მებრძოლები. კოლხეთის მეფის, ქუჯის დახმარებით დაამარცხა აზონი და რამდენიმე წელიწადში გააერთიანა საქართველო. მანვე დაუდო სათავე ფარნავაზიანთა სამეფო დინასტიას. ფარნავაზი ოცდაშვიდი წლის ავიდა სამეფო ტახტზე და სამოცდახუთი წელი იმეფა. მან მაკედონელის მიერ დანგრეული ციხეები აღადგინა, მცხეთას მტკიცე გალავანი შემოარტყა და არმაზის კერპი აღმართა. მთელ თავის სამფლობელოში გაავრცელა ქართული ენა და მანვე შექმნა ქართული ანბანი.

ფარნავაზის ამბავი XI საუკუნის ქართველი ისტორიკოსის ლეონტი მროველის თხზულებაშია გადმოცემული, რომელსაც მეფეთა ცხოვრება ჰქვია. ზოგიერთმა ეს ამბავი შეიძლება ლეგენდად მიიღოს და ეჭვი შეიტანოს მის რეალურობაში. მაგრამ განა არსებობს ისტორია ლეგენდის გარეშე? თუნდაც ბრიტანეთის მეფეთა ისტორია (Historia Regum Britanniae) არ მეტყველებს მისი ავტორის მდიდარ ფანტაზიასა და ბელეტრისტულ ნიჭზე? ეს არის პირველი ლიტერატურული წყარო, რომელშიც ლეგენდარული არტური მეფედ და რეალურ პიროვნებად იხსენიება. დღესაც არსებობს არაერთი ისტორიკოსი, რომლებიც ეჭვის თვალით უყურებენ ამ ნაწარმოებში აღწერილ ფაქტებს. ის მითოლოგიურ ეპოსად უფრო მიაჩნიათ, ვიდრე მატიანედ. მიუხედავად ამისა, სწორედ ამ თხზულების გამოჩენის შემდეგ დაუკავშირდა არტური ბრიტანეთის ისტორიას და იქცა შუასაუკუნეების რაინდული რომანების მთავარ პერსონაჟად. უფრო მეტიც. მისი სახელი შორს გასცდა ბრიტანეთის საზღვრებს და უდიდესი პოპულარობა კონტინენტურ ევროპაში მოიპოვა. იგივე შეიძლება ითქვას მეფეთა ამბავში დაცული ცნობების შესახებ. ძველ საქართველოში მათ სისწორეში ეჭვი არავის შეუტანია. ფარნავაზს ქართული ანბანის შემქმნელად მიიჩნევდა ყველა დროის ქართველი მწერალი. XIX საუკუნის პოეტი გრიგოლ ორბელიანი თავის ისტორიულ პოემაში ფარნავაზ მეფის ორ დამსახურებას უსვამდა ხაზს: ქვეყნის გაერთიანებას

("ჰქმენ ერთ-მთავრობა") და დამწერლობის შექმნას ("მოეც ქართველს წიგნი პირველი"). ამ ცნობის სისწორე ეჭვქვეშ დადგა მხოლოდ მე-20 საუკუნის 20–იან წლებში. ზოგიერთ მეცნიერს მიაჩნდა, რომ ქართული დამწერლობა მხოლოდ ქრისტიანობის შემოსვლის შემდეგ უნდა შექმნილიყო. ამ მოსაზრებას მხარს უჭერდა საქართველოს ტერიტორიაზე და მის ფარგლებს გარეთ აღმოჩენილი ქართული დამწერლობის უძველესი ნიმუშები. არც ერთი მათგანი მე-5 საუკუნეზე ადრინდელი არ არის. ამ ფაქტზე დაყრდნობით ფარნავაზის ვერსიის მოწინააღმდეგენი ასკვნიდნენ: ქრისტიანობა წიგნიერი რელიგიაა. ბევრ ქრისტიან ქვეყანაში, მაგალითად სომხეთში, დამწერლობა სწორედ ქრისტიანობის შემოსვლის შედეგად გაჩნდა. წარმართულ საქართველოში ახალი რელიგია კაპადოკიელმა ქალმა, ნინომ, იქადაგა. ამიტომ სავსებით შესაძლებელია, რომ ქართული დამწერლობაც ქრისტიანობის შემოსვლის შემდეგ ბერძნული ანბანის საფუძველზე შექმნილიყო. ამ მოსაზრებას განამტკიცებდა ის ფაქტიც, რომ ქართულში წერა-კითხვასთან დაკავშირებული ყველა ტერმინი ბერძნულიდან არის ნასესხები. კალამი – კალამოს, მელანი – მელანოს, წიგნი – სიგნუმ. ქართველები ბერძნების მსგავსად წერენ და კითხულობენ მარცხნიდან მარჯვნივ. ქართულ ანბანს, ისევე როგორც ბერძნულს, აქვს ხმოვანი ასოები; ასოების რიგი და თანამიმდევრობა ქართულში ისეთივეა, როგორიც ბერძნულში; მსგავსია ასოების რიცხვითი მნიშვნელობებიც. თითქმის ერთგვარია ასოთა გრაფიკული სისტემაც – ხაზი და წრე.

თუ ეს მოსაზრება სწორია, მაშინ რა ვუყოთ მეფეთა ამბავში დაცულ ცნობას? ნუთუ ლეონტი მროველი მკითხველს ყალბ ცნობას მიაწოდებდა?

მეფეთა ამბავი საქართველოს ისტორიის ამსახველი ერთ-ერთი უძველესი ძეგლია. ეს არის პირველი ნაწარმოები, რომლითაც იხსნება ისტორიულ თხზულებათა ვეებერთელა კრებული – ქართლის ცხოვრება. ლეონტი მროველი აღწერს ქართველ მეფეთა მოღვაწეობას უძველესი დროიდან XI საუკუნემდე. ამ თხზულებაში განცალკევებით დგას ფარნავაზის ამბავი. ეს ეპიზოდი განსხვავებული მანერითა და სტილით არის დაწერილი. განსხვავებულია მისი მხატვრული სამყაროც. ეს ფაქტი საფუძველს აძლევს ისტორიკოსებს იფიქრონ, რომ ფარნავაზის ცხოვრება დაწერილია XI საუკუნეზე ადრე, პრექრისტიანულ ეპოქაში და ის მზა სახით არის ჩასმული მეფეთა ამბავში. თუ ეს ვარაუდი სწორია, მაშინ ცნობას ფარნავაზის მიერ ქართული ანბანის შექმნის თაობაზე ჰქონია კონკრეტული ისტორიული წყარო.

ლეონტი მროველის ისტორიაში არაფერია ნათქვამი, თუ რომელი ანბანის საფუძველზე შექმნა ფარნავაზმა ქართული დამწერლობა. თუმცა იმისი თქმა დანამდვილებით შეიძლება, თუ როგორი იყო ეს ანბანი. უძველეს წარწერებსა და ხელნაწერებში დაცული ქართული ასოები მრგვალი მოხაზულობისაა, ამიტომ მას მრგლოვანი ჰქვია. IX საუკუნიდან ის შეცვალა კუთხოვანმა შრიფტმა, რომელიც უფრო ტევადი და ადვილად საწერი იყო. ქართული დამწერლობის მესამე სახეობა გვხვდება X საუკუნიდან. ძველად მას იყენებდნენ უმთავრესად საერო პირები – ვაჭრები, მხედრები. სწორედ ამიტომ ეწოდა მას მხედრული; კუთხოვანს კი, რომელიც იხმარებოდა რელიგიური ხასიათის ტექსტებში – ხუცური (სიტყვა ხუცესი სასულიერო პირს, მღვდელს ნიშნავს). თანამედროვე ქართული დამწერლობა მხედრულია.