ჯერ კიდევ 1980-იანი წლებიდან, ქართული ლიტერატურა ცდილობდა ევროპულ კულტურასა და ფასეულობებთან გაწყვეტილი კავშირის აღდგენას. ქართველი მწერლები დაუპირისპირდნენ საბჭოთა ლიტერატურის და ხელოვნების ე.წ. პატრიოტულ პათოსს 1990-იანი წლები საქართველოში სამოქალაქო ომით დაიწყო. ქვეყანა ენერგორესურსების გარეშე დარჩა. დედაქალაქი ნაცრისფერი გახდა.

ამის მიუხედავად, დამოუკიდებლობის მოპოვებასთან ერთად, დასავლური კულტურის მიმართ ინტერესი საგრძნობლად გაიზარდა. სრული პოლიტიკური და ეკონომიკური კრიზისის ფონზე კულტურა მაინც გამოცოცხლდა. ამის ნიშანი იყო ალტერნატიული ხელოვნებით გატაცება. მართალია, ნაცრისფერი და მოწყენილი თბილისის ქუჩები თითქმის გაუკაცრიელდა, მაგრამ თბილისში მაინც ტარდებოდა ავანგარდული მოდის ასამბლეა, მაინც იმართებოდა როკ კონცერტები და იხსნებოდა კლუბები. ახალგაზრდები მაინც დადიოდნენ პოეტ დათო ჩიხლაძის მიერ დაარსებულ მარგო კორაბლიოვას პერფორმანსის თეატრში. მარგო კორაბლიოვა გამოგონილი პიროვნება იყო.

ამით ქართველი პოეტი თითქოს მოდერნისტების ნიღბების ესთეტიკას იმეორებდა. აქ მხატვრები, პოეტები და ფოტოგრაფები არტ აქციებს აწყობდნენ. ქარვასლაში, ქუჩაში, სასურსართო მაღაზიებში ლექსებს კითხულობდნენ და ზოგჯერ სოციალურ და პოლიტიკურ მოვლენებს ეხმაურებოდნენ. მათთვის შთაგონების წყარო იყო ამერიკელი ბიტნიკების მოძრაობა. სოციალური სატირა – ლაშა თაბუკაშვილის პიესა "მერე რა, რომ სველია სველი იასამანი" – წლების განმავლობაში ყველაზე პოპულარული დადგმა იყო დედაქალაქის ერთ-ერთ ყველაზე ისტორიულ რუსთაველის დრამატულ თეატრში; 1990-იანების ჩაბნელებულ და უპერსპექტივო თბილისში ეს სპექტაკლი ანშლაგებით იმართებოდა და თბილისის მოსახლეობა ლაშა თაბუკაშვილის პიესის მთავარი გმირების - ნარკომანი პერსონაჟების ჟარგონებით მეტყველებდა; ახალი თაობის ქართველმა პოეტებმა საბჭოთა პერიოდის პათეტიკურ ლექსებს თავიანთი ექსპერიმენტული პოეზია დაუპირისპირეს.

ახალგაზრდები დიდი ინტერესით ესწრებოდნენ პოეტური ორდენის "რექტიული კლუბის" წარმოდგენებს. "რეაქტიული კლუბი" პოეტებმა კოტე ყუბანეიშილმა და ირაკლი ჩარკვიანმა დააარსეს. საკუთარი პოეზიის გარდა, კოტე ყუბანეიშვილი რუსული და ინგლისურენოვანი პოეზიის შესანიშნავ თარგმანებს აქვეყნებდა. თუმცა თავისი არტისტულობის წყალობით, ის მაინც ექსცენტრული, სკანდალისტი პოეტის იმიჯთან არის გაიგივებული. ცნობილია, რომ პოეზია მასებისთვის ნაკლებადაა საინტერესო, პროზისგან განსხვავებით. მაგრამ კოტე ყუბანეიშვილმა, ლექსის კითხვის არტისტული მანერით და პერფორმანსის ელემენტებით, საყოველთაო პოპულარობა მოიპოვა. მისი სოციალური პოეზიის სტრიქონები მოსახლეობამ ზეპირად იცოდა და ფრთიან გამოთქმებად იქცეოდა ხოლმე. ერთ დროს მთელ ქალაქში გავრცელდა მაისურები მისი ფრთიანი გამოთქმებით. ირაკლი ჩარკვიანმა სამწერლო მოღვაწეობის პარალელურად, ქართული როკ-ენ-როლი შექმნა. საკუთარ ლექსებს ხშირად მუსიკის ტექსტად იყენებდა. ამ ლექსებს, სადაც პოეტი არსებულ სინამდვილეს აპროტესტებდა და დასავლურ ფასეულობებს აღიარებდა, რევოლუციური მნიშვნელობა ჰქონდა. იყო ასეთი ფაქტიც: ირაკლი ჩარკვიანის სიმღერა "სექსი", ე.წ. "უხამსობის" გამო, ქვეყნის იმდროინდელმა პარლამენტმაც კი განიხილა.

ქართველმა არტისტებმა და მწერლებმა თითქოს საბჭოთა პერიოდამდელი კულტურული გეზის გაგრძელება ცადეს. ეს გამოიხატებოდა ისეთ მოვლენებში, როგორებიცაა, მაგალითად, თვითგამოცემის ("სამიზდატის") წესით გამოცემული დათო ბარბაქაძის ჟურნალები. აქ თანამედროვე ქართულ პოეზიასთან ერთად მე-20 საუკუნის დასაწყისის ევროპელი ავანგარდისტების ლექსებიც იბეჭდებოდა; ამ პერიოდში ირაკლი ჩარკვიანმა "დადაისტური ნანა" დაწერა; ხოლო შოთა იათაშვილმა თითქოს პაოლო იაშვილის მაგალითი გაიმეორა, როცა დიანა ვაჩნაძის სახელით დაბეჭდა პროზა. ერთ-ერთი შთამბეჭდავი პერფორმანსი კი დადა წარმოდგენა იყო. შეკრება ქარვასლაში გაიმართა. საგამოფენო დარბაზში დადაისტთა მანიფესტებიდან ფრაზები კედელზე გააკრეს. აქ მხატვარმა თემო ჯავახიშვილმა და პოეტმა შოთა იათაშვილმა დადა ლექსები წაიკითხეს. დარბაზში ნიღბიანი კაცი შემოვარდა. ხელში დიდი ზომის ავტომატი ეჭირა. ხალხს მიუშვირა და ავტომატის ჯერის იმიტაციას იმეორებდა: და-და-და. იგი აირჩიეს დადა მეფე-პრეზიდენტად. ეს იყო პოეტი ზურაბ რთველიაშვილი. მან თავისი გამარჯვება მე-20 საუკუნის დასაწყისის ქართველ ავანგარდისტ პოეტს, გრიგოლ ცეცხლაძეს მიუძღვნა.

დასავლური კულტურისკენ სწრაფვის ნიშნები საბჭოთა კავშირის დაშლამდე საკმაო ხნით ადრე გამოჩნდა. ამ სწრაფვის ერთ-ერთი გამოხატულება იყო 1983 წლის ტრაგიკული მოვლენა. საბჭოთა კავშირში, რამდენიმე ქართველი ახალგაზრდა თვითმფრინავის გატაცებას და საზღვარგარეთ გაქცევას შეეცადა. ისინი დააპატიმრეს და ერთი წლის შემდეგ დახვრიტეს. ძალიან დიდხანს, დანამდვილებით არავინ იცოდა, მართლა დახვრიტეს თუ პატიმრობაში იყვნენ ისინი.

ამ მოვლენამ შემდგომი პერიოდის ხელოვანებზე დიდი გავლენა მოახდინა. დახვრეტილებს შორის იყო ახალგაზრდა, პერსპექტიული მსახიობი გეგა კობახიძე. ის პოეტის და მუსიკოსის, ირაკლი ჩარკვიანის ბავშვობის მეგობარი იყო. წლების შემდეგ, თავისი რომანი "მშვიდი ცურვა" და სიმღერა "მე გადმოვცურავ ზღვას" მას მიუძღვნა. ამ ნახევრად ავტობიოგრაფიულ რომანში ჩარკვიანი საბჭოთა კავშირისდროინდელ მნიშვნელოვან ამბებზე მოგვითხრობს. ფორმის და შინაარსის თვალსაზრისით, ამ რომანს ბევრი საერთო აქვს ჰარუკი მურაკამის რომანთან "კაფკა პლაჟზე" და მიშელ უელბეკის "კუნძულის შესაძლებლობასთან". ორივე რომანი "მშვიდ ცურვაზე" გვიან შეიქმნა. ცხადია, აქ გავლენაზე შეუძლებელია საუბარი. უბრალოდ, ფაქტი იმაზე მიგვითითებს, რომ, გარკვეული თვალსაზრისით, ქართველმა მწერლმა დროს გაუსწრო.

ჩარკვიანის რომანი თითქოს საბჭოთა სინამდვილიდან გაქცევაზეც მიანიშნებს. განზომილებების ცვლით ის კოტე მიქაბერიძის 1920-იანი წლების ფილმს "ჩემი ბებია" მოგვაგონებს, სადაც სამი განზომილება – მხატვრული კინო, თოჯინების და ნახატი ანიმაცია ერთდროულადაა წარმოდგენილი. ამით თითქოს ბუნებრივ კავშირს აღადგენს ქართული კულტურის ევროპული ორიენტაციის მქონე წარსულთან; წარსულთან, რომელიც 1930-იან წლებში ავანგარდისტული მიმდინარეობების აკრძალვაში და სოცრეალიზმის დამკვიდრებაში გამოიხატა.

ე.წ. "თვითმფრინავის ბიჭების" ამბავს შემდგომში რომანები მიუძღვნეს ნესტან კვინიკაძემ ("ამარგი") და დათო ტურაშვილმა ("ჯინსების თაობა"). ტურაშვილის რომანი "ჯინსების თაობა" დღესდღეობით ერთ-ერთ ყველაზე გაყიდვად ქართულ რომანად ითვლება. ეს რომანი ინგლისურ ენაზეც ითარგმნა და აშშ-ში გამოიცა. რომანის სათაურად ამერიკულმა გამომცემლობამ "გაქცევა სსრკ-დან" შეარჩია. მათი აზრით, ამერიკელი მკითხველისთვის სათაური "ჯინსების თაობა" გაუგებარი იქნებოდა, რადგან მათ არ იცოდნენ, რომ ჯინსები საბჭოთა რეალობაში თავისუფლებასთან ასოცირდებოდა.

გარდატეხის პერიოდში მოღვაწე ქართველი მწერლები შეგვიძლია ე.წ. თაობა X-ს შევადაროთ; თაობას, რომლისთვისაც პიროვნული თავისუფლება და ადამიანის უფლებები უმთავრესი იყო. მათ გადაწყვიტეს, სამყაროს უსამართლობა შეეცვალათ. 1960-80-იან წლებში დაბადებულ ამ თაობას ირაკლი ჩარკვიანმა "გაგარინის თაობა" უწოდა – პირველი კოსმონავტის, იური გაგარინის პატივსაცემად.

მე-20 საუკუნის დასასრულის ლიტერატურაში აშკარაა ეპატაჟის და საზოგადოების შოკირების ტენდენცია. მწერლები სხვადასხვა გზით ახერხებდნენ მკითხველების გაოცებას და ზოგიერთის გაღიზიანებას.

ძველი ფასეულობებისადმი დაპირისპირება და პათეტიკისგან თავისუფალი აზროვნების დამკვიდრება ამ პერიოდის ლიტერატურის მთავარი ნიშანია. ამგვარ სიახლეებს ქართულ საზოგადოებაში მუდმივად სკანდალი ახლდა. ერთ-ერთი პირველი იყო დათო ბარბაქაძის მოთხრობა "ტრფობა წამებულთა". მწერალმა საეკლესიო მოღვაწეების შესახებ ძველი ქართული ნაწარმოებები დაამონტაჟა და ახალ კონტექსტში მოათავსა. ამ გზით, სრულიად განსხვავებული დატვირთვა მიიღო ქართველი მკითხველისთვის კარგად ცნობილმა ისტორიებმა. ასევე სკანდალთან იყო დაკავშირებული ზაზა ბურჭულაძის რომანები "სიმფსონები" და "წერილი დედას". ამ რომანების სექსუალურმა პასაჟებმა, ინცესტის თუ არატრადიციული ორიენტაციის შესახებ თემებმა ქართული კონსერვატიული საზოგადოების რისხვა გამოიწვია. საქმე იქამდეც მივიდა, რომ ავტორს ფიზიკური ანგარიშსწორებითაც ემუქრებოდნენ. ერთ-ერთი გახმაურებული სკანდალი უკავშირდება ლაშა ბუღაძის ირონიულ-პაროდიულ მოთხრობას "პირველი რუსი." სკანდალი განაპირობა საქართველოს ისტორიაში საკრალური ქალი მეფის - თამარის ცხოვრების ერთი ეპიზოდის ხსენებამ. ეს მოთხრობა აგებული იყო რეალურ ამბავზე რუს უფლისწულზე თამარის ქორწინების შესახებ. უბრალოდ, რეალური ისტორია პაროდირებული იყო. მოთხრობის ანტირუსული განწყობა და ქართველების გულგრილობის მხილება გამაღიაზიანებელი აღმოჩნდა საზოგადოების ნაწილისთვის. სკანდალში ქართული ეკლესია და მაშინდელი პრეზიდენტი შევარდნაძეც ჩაერთნენ.

მე-20 საუკუნის ბოლოსთვის გამოიკვეთა ახალი ლიტერატურული ტენდენციები. საქართველოში ყველაზე წარმატებულმა მწერალმა აკა მორჩილაძემ (გიორგი ახვლედიანი) თავის რომანებში ცნობილი სიუჟეტები და ისტორიული ფაქტები დაამონტაჟა და მათგან ახალი ამბები შექმნა. მისი რომანები და მოთხრობები, ენობრივი ვირტუოზობის და თხრობის ხელოვნების გამო, ქართველ მკითხველებს შორის ყველაზე მოთხოვნადი გახდა. ბევრი მისი ნაწარმოების მიხედვით კინოფილმებიც გადაიღეს. თანამედროვე მსოფლიო ლიტერატურაში მიმდინარე ტენდენციებს მიყვება ლიტერატურის თეორეტიკოსი და მწერალი ზურაბ ქარუმიძეც. მისი ინგლისურენოვანი რომანი "დაგნი" პრესტიჟული დუბლინის ლიტერატურული პრემიის ნომინანტებს შორის მოხვდა. რომანი ნორვეგიელი მწერალი ქალის, დაგნი იუელის შესახებ გვიამბობს. ის პოლონელი მწერლის, სტანისლავ პშიბიშევსკის მეუღლე და ედვარდ მუნკის, ავგუსტ სტრინდბერგის და კნუტ ჰამსუნის მუზა იყო. რომანს საფუძვლად უდევს ნამდვილი ამბავი დაგნი იუელის მკვლელობის შესახებ თბილისის სასტუმრო "გრანდ ოტელში". მოქმედება ვითარდება მე-20 საუკუნის დასაწყისის თბილისში და პერსონაჟებად შემოდიან გურჯიევი, სტალინი, ფიროსმანი და სხვები.

ამ პერიოდში აქტუალური ხდება ქალი ავტორების შემოქმედებაც. ქალების პროზა ემიგრაციის, ტრეფიკინგის, გლობალიზაციის, ომის და ტერორის თემაზე მოგვითხრობს. მაგრამ იშვიათად ეხება საქართველოში ქალის როლის საკითხს. ქალებზე ძალადობის თუ ბევრი თემა თითქოს ტაბუირებულია დღემდე და მათ თითქმის არ ეხებიან ქალი ავტორები. პოეზიაში მნიშვნელოვანი ხდება ქალი ავტორების როლი. მათი ქალური მგრძნობელობა და ფსიქოლოგიური სიღრმე თვალშისაცემია. განსაკუთრებით მაია სარიშვილის პოეზიის შემთხვევაში. მისი პოეზიის მთავარი თემაა შვილები. მის ლექსებში მთხრობელი თითქოს ზრდასრულიცაა და ბავშვიც.

ახალი საუკუნის დასაწყისს საქართველოში შედარებით სიმშვიდე და ქართული კულტურის პოპულარიზაცია მოაქვს. აქედან დაწყებული, იხსნება ლიტერატურული კაფეები, გამოდის რამდენიმე ლიტერატურული ჟურნალი და გაზეთი, ცდილობენ ქართული ლიტერატურის წახალისებას. ამ მიზნით აარსებენ ლიტერატურულ პრემიებს, რომელთაგან განსაკუთრებით პრესტიჟულია ლიტერატურული პრემია "საბა".

ეს პრემია ყოველწლიურად გაიცემა. საფუძველი ეყრება წიგნის ფესტივალს. ფესტივალის მთავარი მიზანია ქართული ლიტერატურის პოპულარიზაცია დასავლეთში. ქართული მოთხრობები ყოველწლიურად "საუკეთესო ევროპული პროზის" ანთოლოგიაში ხვდება. ამერიკაში და ევროპაში გამოდის ქართველი მწერლების ანთოლოგიები, კრებულები თუ ცალკეული რომანები. მაია სარიშვილის ლექსი ლონდონში გამოცემული მსოფლიო პოეზიის ანთოლოგიაში ხვდება; პოეტ დავით დეფი გოგიბედაშვილს კი ნიუ იორკის პოეზიის ფესტივალზე იწვევენ. აქ ლორი ანდერსონი მისი ლექსისთვის საგანგებოდ წერს მუსიკას და ისინი ერთად აკეთებენ წარმოდგენას. ქართველი ავტორები და გამომცემლები უკვე სხვადასხვა წიგნის ბაზრობაზე, მათ შორის, ერთ-ერთ ყველაზე პრესტიჟულ ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობაზე მონაწილეობენ. 2018 წელს ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობაზე საქართველო საპატიო სტუმრად ცხადდება.